سازمان غذا و داروی ایران، آمارنامه دارویی سال 1399 کشور را در تابستان امسال منتشر کرد. با توجه به اهمیت آمارنامه در بازار دارویی ایران، سوبازار به نقد و بررسی آن پرداخته و این گزارش را از لحاظ ساختار و محتوا تحلیل می‌نماید.

آمارنامه دارویی چیست؟

آمارنامه دارویی ایران مجموعه‌ای از اطلاعات فروش داروها است که توسط سازمان غذا و دارو ارائه می‌شود. تهیه و عرضه این آمار از سال 1363 شروع شده و تا به امروز ادامه داشته است. هر چند انتشار این آمار در این چهار دهه، نظم مطلوبی نداشته است، ولی ارائه چنین آماری توسط یک سازمان دولتی جای تقدیر دارد.

منابع آمارنامه دارویی ایران در طول زمان متغیر بوده است. این منابع از اطلاعات ارائه شده دستی توسط تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان دارو در سال‌های اولیه شروع شده و امروز به داده‌های سامانه رهگیری و ردیابی و کنترل اصالت فرآورده‌های سلامت محور (TTAC) رسیده است. فرمت گزارش نهایی نیز تغییراتی داشته است، ولی نه به اندازه منابع. نسخه‌های کاغذی در سال‌های اول تبدیل به یک فایل اکسل در آخرین نسخه منتشره شده است که نمی‌توان آن را پیشرفتی در نحوه ارائه لحاظ کرد. البته در فایل‌های اکسل سال‌های اخیر صفحات جدیدی اضافه شده‌اند که در حد تبدیل ساده ارقام به نمودار و جدول در اکسل می‌باشند و نه بیشتر.

هر چند برای گزارشی که در قالب یک فایل اکسل ارائه می‌شود، نمی‌توان تحلیل ساختاری مطلوبی داشت، اما با توجه به اهمیت این گزارش در بازار دارویی کشور، سعی خواهد شد ساختار گزارش در همان قالب برنامه اکسل تحلیل شود.

آمارنامه دارویی سال 1399

آمارنامه سال 99 در قالب یک فایل اکسل و شامل 6 صفحه (Sheet) زیر است:

1. مقدمه
2. بررسی اجمالی بازار
3. نمای تامین‌کنندگان
4. نمای توزیع‌کنندگان
5. نمای ژنریک
6. مجموع داده‌ها

در مقدمه، توضیح مختصری در مورد آمارنامه آمده و ارقام کلی بازار شامل فروش کل، فروش اقلام تولیدی و فروش اقلام وارداتی در قالب فروش عددی و فروش ریالی ذکر شده است.

همین اعداد در بخش بررسی اجمالی بازار نیز تکرار شده، با این تفاوت که دو نمودار دایره‌ای (Pie Chart) فروش عددی و فروش ریالی در کنار اعداد قرار گرفته‌اند. دو جدول رمزگونه با عناوین OTC و بیولوژیک نیز بدون هرگونه توضیحی در این صفحه وجود دارند که با کلیک بر رویشان، اعداد و نمودارها تغییر می‌کنند، اما توضیحی برای این تغییرات وجود ندارد و مخاطب سردرگم باقی می‌ماند.

در بخش‌های نمای تامین‌کنندگان و نمای توزیع‌کنندگان، سه پارامتر میزان فروش، سهم از بازار و رتبه فروش در دو قالب فروش عددی و فروش ریالی در جدول ارائه شده و دو نمودار درختی (Treemap Chart) نیز برای نشان دادن سهم از بازار شرکت‌ها در کنار جداول آمده‌اند.

بخش نمای ژنریک که اصولا بایستی مانند دو بخش قبلی باشد، متفاوت است. در این بخش نموداری وجود نداشته و عناوین ستون‌ها تکراری هستند. با کمی دقت می‌توان فهمید که معنی ستون‌ها همان معانی بخش‌های قبلی بوده، ولی به نظر می‌رسد تهیه‌کننده گزارش فراموش کرده است که عناوین را تغییر دهد. لذا ستون‌ها با اسامی مشابه فروش عددی 1، فروش عددی 2 و فروش عددی 3 آمده‌اند. در حالی که پس از رمزگشایی، اسامی بایستی فروش عددی، سهم از بازار و رتبه فروش عددی باشند.

در بخش مجموع داده‌ها (Dataset) کلیه داده‌های خام گزارش موجود بوده و اصولا بخش‌های دیگر بایستی ماحصل استخراج از این بخش مهم باشند. اما خطاهای آشکاری در این جدول مرجع با 17 ستون و 46015 ردیف مشاهده می‌شود که برخی را اشاره می‌کنیم:

• در ستون IRC، تعداد 27 دارو فاقد کد IRC هستند که قطعا به دلیل اشتباه تهیه‌کنندگان گزارش است.
• در ستون کشور تولیدکننده، 1289 دارو با عنوان کشور 0 (صفر) وجود دارد. این که کشور 0 (صفر) کدام کشور است، مشخص نیست.
• در همان ستون کشور تولیدکننده، 361 دارو با عنوان جای خالی (Blank) وجود دارد که باز هم نام کشور مشخص نیست.
• در ستون تحت لیسانس، 364 دارو با عنوان جای خالی (Blank) است که وضعیت تحت لیسانس بودنشان مشخص نشده است.
• در ستون کد ژنریک، 319 دارو فاقد کد ژنریک هستند که چنین چیزی بعید است.
• میزان فروش عددی برای 60 دارو، عدد 1 (یک) است، یعنی این داروها در طول سال 1399 به تعداد یک عدد فروخته شده‌اند که جای تعجب دارد.

موارد فوق، چند مورد از اشتباهات ساختاری جدول اکسل آمارنامه می‌باشند. افرادی که با اکسل آشنا هستند، می‌دانند که هر کدام از این اشتباهات می‌توانند انحراف‌های بسیار بزرگی در داده‌های استخراج شده و تحلیل‌ها به وجود بیاورند.

نتیجه‌گیری

علی‌رغم آن که انتشار آمارنامه دارویی کاری قابل تقدیر است، اما وجود اشکالات فاحش در این گزارش موجب خطاهای بسیار در تصمیم‌گیری مدیران خواهد شد. انتظار از مدیران و کارشناسان تهیه‌کننده این گزارشات در سازمان غذا و دارو این است که با پاکسازی اطلاعات دریافتی، گزارش نهایی را بدون خطاهای واضح منتشر نمایند.

به جز اشکالات ساختاری که به بخشی از آنها در این مقاله اشاره شد، اشکالات محتوایی بسیاری نیز در گزارش وجود دارند که در بخش دوم این مقاله به آنها خواهیم پرداخت.